De logica van geweld

Biden heeft eigen belang bij de oorlog in Oekraïne

Dit is de lange versie van dit artikel uit Trouw van 25 maart 2022

Met het grimmige geweld in Oekraine wordt Europa, voor het eerst sinds de NAVO bombardementen op Belgrado van 1999, weer geconfronteerd met de dreigende onzekerheid van oorlog. Het is op dit moment onmogelijk te overzien hoe de geweldspiraal zich zal ontwikkelen. Wellicht slagen de onderhandelingen, maar een verdere escalatie is goed mogelijk. Dat dit conflict kan uitmonden in de verwoesting van delen van Europa (en ook Nederland) is iets dat we ons niet willen voorstellen. De verontwaardiging over de brute invasie van het Poetin regime is gerechtvaardigd. De beelden van verwoesting uit Marioepol en Kyiv zijn weerzinwekkend. Maar juist in tijden van grote crisis is het van belang te blijven analyseren. Hoe en waarom is deze oorlog ontstaan, wat houdt haar gaande, en hoe kan het geweld worden gestopt? Wat daarbij opvalt is het gebrek aan een strategisch begrip van wat deze oorlog betekent voor Europa, en wat de rol is van Amerika.  Net als eerder in Afghanistan, Irak en Libië laten Europese leiders zich meezuigen in een cynische geweldsdynamiek. De verschrikkelijke gevolgen hiervan worden vooraleerst gevoeld door Oekraine. Maar uiteindelijk zijn het ook Europese burgers die de pijn dragen van de economische recessie, en op wiens veerkracht en medemenselijkheid een zwaar beroep wordt gedaan. Een analyse van de geopolitiek van de Biden-regering legt pijnlijk bloot hoe ook deze oorlog verder gaat dan (collectieve) zelfverdediging, en specifieke politieke en economische belangen dient.

De logica van provocatie

Voor zo’n analyse moeten we (toch) weer terugkeren naar het ‘trigger event’ van deze oorlog. Of het herhaaldelijke gezinspeel van de VS op een Oekraïens NAVO lidmaatschap de oorzaak is geweest van de Russische invasie, of slechts een aanleiding is niet vast te stellen. Wat wél vast staat, is dat Poetin de provocaties heeft gebruikt als rechtvaardiging van deze oorlog. Dit is uiterst cynisch. Want dat het lidmaatschap van Oekraine voorlopig geen reële optie was, dat wisten alle NAVO lidstaten. En zeker de VS. Vanwege de bezettingen van Donetsk, Loehansk en de Krim zou zo’n lidmaatschap de NAVO immers direct in een oorlog met Rusland doen belanden. Als dit alles feitelijk al bij voorbaat vast lag, wat bezielde de Amerikaanse minister Blinken dan om nog tijdens een persconferentie eind januari 2022 te stellen dat ‘er is, en zal geen verandering komen in de Amerikaanse steun voor het uiteindelijke lidmaatschap van Oekraine’? Waarom een getergde president met agressieve intenties, die een Oekraïense toetreding bestempelt als een ‘existentiële bedreiging’, zo publiekelijk vernederen, en daarmee het risico op oorlog vergroten? Dat de VS zich bewust waren van de risico’s op escalatie, daar is genoeg bewijs voor. In 2008 schreef de Amerikaanse ambassadeur in Moskou, William Joseph Burns, een memo aan Condoleeza Rice, destijds Secretary of State. Burns, waarschuwde daarin dat het NAVO lidmaatschap van Oekraine en Georgië de ‘felste van alle rode lijnen’ was. Niet alleen voor Poetin, maar voor het gehele Russische politieke establishment. Desondanks is de NAVO steeds verder gegaan met haar ‘open deur’ politiek en militaire trainingen. Sinds 2017 is de alliantie begonnen met het opleiden van Oekraiense bataljons, die naadloos passen binnen de NAVO commandostructuur. Tot aan oktober 2021 trainde de NAVO regelmatig in de militaire bases in Yavoriv. Ook de aanstelling van dezelfde William Burns als hoofd van de CIA in 2021, toont aan dat de Biden regering onmiskenbaar op de hoogte moet zijn geweest van de kans op Russische aggressie. De vraag is waarom dan toch de spanning werd opgevoerd? Is het overmoed, stupiditeit? Het meer waarschijnlijke (en cynische) antwoord op die vraag is dat de provocaties politiek-economisch gestuurd zijn.  Het is niet uitsluitend Poetin die probeert bepaalde doelen te behalen. Ook voor de VS biedt deze oorlog kansen.

Geweld als middel

Het moedwillig instigeren van geweld in tijden van conflict is een klassieke stap. Geweld is effectief.  Het is in staat in korte tijd relaties langdurig en ingrijpend te ontwrichten. Geweld wordt ingezet (of uitgelokt) om grenzen tussen groepen te bestendigen, en daarmee een angstige, maar loyale achterban te creëren. Deze dynamiek zien we in burgeroorlogen, waarbij etnische of religieuze scheidlijnen worden verhard, maar ook in grotere internationale oorlogscomplexen. Politieke nieuwkomers, maar ook gevestigde leiders die hun status zien afbrokkelen, gokken erop om met de orkestratie van geweld hun machtsbasis te versterken. Vaak gebeurt dit in tijden van economische en geopolitieke instabiliteit. Het is niet moeilijk te zien hoe ook de oorlog in Oekraine onmiddellijk een sterke Westerse hergroepering in gang zette. De Oekraïense crisis biedt Biden, na de pijnlijke aftocht uit Afghanistan, de kans zich op te werpen als leider van de ‘Free World’ die strijdt tegen een oude ‘aartsvijand’. De erfenis van de Sovjet-dreiging zit immers nog dicht onder onze huid. De wankele NAVO, eerder nog door Macron ‘hersendood’ verklaard, vertoont nu een ongekende eendracht. De al-te-vriendelijke Duits-Russische relaties en de zeer ongewenste Nord-Stream 2 pijplijn zijn van de kaart geveegd. Daarmee keert Europa terug in een ongemakkelijke, maar innige omhelzing met de VS en verstevigt Biden de blokvorming richting Rusland-China.

Honger

Geweld biedt ook economische kansen. Het industrieel-militair-tech-complex hongert altijd naar een nieuwe oorlog. En met de aftocht uit Afghanistan en de afvlakking van de ‘global war on terror’ is het tijd voor een nieuwe vijand. De Oekraine crisis zet een ongekende nieuwe Europese militarisering in gang. Vorige week kocht Duitsland, als onderdeel van de nieuwe 100 miljard deal aan defensie investeringen, twee nieuwe F35 gevechtsvliegtuigen bij Lockhead Martin. De banden tussen het Pentagon en de Amerikaanse wapenindustrie waren nog nooit zo innig: de Amerikaanse minister van Defensie Llyod Austin komt direct van die andere Amerikaanse militaire techgigant Raytheon (dat sinds de Russische invasie een koerssprong maakte van bijna 15 procent). Daarnaast lijkt het erop dat de nieuwe militaire technologische ‘capabilities’ waar Europese landen zoals Duitsland en Nederland nu op inzetten vooral ontworpen zijn voor -wereldwijde- NAVO missies. Dat het Pentagon hierin een leidende rol zal spelen is evident. De kans dat er een beroep zal worden gedaan op de nieuw gemilitariseerde NAVO om een rol te spelen in de Zuid-Chinese wateren is daarmee niet ondenkbaar.

Kortom, oorlogen ontstaan niet zomaar: ze worden gefabriceerd. Oorlog is alleen mogelijk als verschillende partijen, met doorgaans sterk verschillende motieven, doormiddel van geweld hun belangen kunnen behartigen. Terwijl Biden en Poetin hun strategische doelen nastreven, laat Europa zich, bevangen door een oorlogsroes, meeslepen in een geweldsescalatie waar het uitsluitend de  nadelige gevolgen van ondervindt. Net als in de verschrikkelijke oorlogen in Afghanistan, Irak, Libië en Syrië, bevindt Amerika zich veilig aan de andere kant van de Atlantische oceaan, en heeft Europa te kampen met vluchtelingenstromingen, en de fysieke dreiging van escalatie. Het doorgronden van de logica van geweld biedt ons de kans een eigen analyse te maken, en voor een andere route te kiezen. Dat vergt moed, en diplomatieke tact, maar is de enige kans op een Europese vrede.